"Νομίζω ότι η μεγαλύτερη ασθένεια από την οποία υποφέρει ο κόσμος στη σημερινή εποχή είναι η ασθένεια των ανθρώπων που αισθάνονται ότι δεν αγαπιούνται"
― Princess Diana of Wales
Η ψυχική υγεία αποτελεί συχνά αντικείμενο αναπαραγωγής από τα ΜΜΕ, γεγονός που έχει σημαντική επίδραση στην κοινωνική αντίληψη, τη συμπεριφορά και την πολιτική για την ψυχική υγεία (Happer & Philo, 2013). Ωστόσο, η μετάδοση πληροφοριών γύρω από την ψυχική υγεία δεν είναι πάντα ακριβής ή επιστημονικά τεκμηριωμένη, συχνά υπεραπλουστεύεται ή αναπαράγονται στερεότυπα, κάτι που ενισχύει το στίγμα και την κοινωνική απομόνωση (Corrigan et al., 2014). Τα ΜΜΕ, λόγω της φύσης τους ως μηχανισμών μαζικής ενημέρωσης, προσαρμόζουν τη γνώση της ψυχικής υγείας για να την κάνουν πιο «ελκυστική» ή «κατανοητή», επιλέγοντας συχνά πιο εντυπωσιακά θέματα και παραμελώντας ουσιώδη ζητήματα (Furnham & Hughes, 2014). Παρουσιάζουν τα άτομα με ψυχικές ασθένειες ως επικίνδυνα ή βίαια, αν και η επιστημονική έρευνα δείχνει ότι η πλειονότητα αυτών των ατόμων δεν είναι έτσι (Stuart, 2003). Επιπλέον, συχνά υπεραπλουστεύουν την ψυχική υγεία, βλέποντας την είτε από την πλευρά της αρρώστιας είτε από την πλευρά της υγείας, χωρίς να αναγνωρίζουν τη φασματική φύση της (Wahl, 2003). Η χρήση ανακριβών ή στιγματιστικών εκφράσεων από δημοσιογράφους και παραγωγούς, καθώς και η επικέντρωση σε αρνητικά στερεότυπα και θέματα βίας, ενισχύουν το στίγμα γύρω από την ψυχική υγεία (Corrigan & Watson, 2002; Thornicroft et al., 2016). Το στίγμα αυτό επηρεάζει τη στάση και τη συμπεριφορά της κοινωνίας απέναντι σε άτομα με ψυχικές ασθένειες, ενισχύοντας τον κοινωνικό αποκλεισμό και την αποδοκιμασία (Goffman, 2009).
Ο όρος "στίγμα" αναφέρεται στην κοινωνική ταυτότητα ή το αρνητικό σήμα που αποδίδεται σε ένα άτομο ή ομάδα λόγω κάποιου χαρακτηριστικού ή συμπεριφοράς (Goffman, 1963). Ο Goffman (1963) και ο Hughes (1951) εισήγαγαν τις έννοιες των κοινωνικών ταυτοτήτων και του στίγματος, αναδεικνύοντας πώς τα άτομα ή οι κοινωνικές ομάδες που το βιώνουν αναγκάζονται να διαχειριστούν την κοινωνική τους εικόνα και την αλληλεπίδραση με την κοινωνία. Η Tuchman (1978) ανάλυσε τον ρόλο των ΜΜΕ στην κατασκευή κοινωνικών πραγματικοτήτων, σημειώνοντας πως τα ΜΜΕ μπορεί να αναπαράγουν ή να ενισχύσουν το στίγμα που υφίστανται συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Η εργασία των Link και Phelan (2001) προσφέρει μια ανάλυση για το πώς το στίγμα συνδέεται με τα κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια, επηρεάζοντας σημαντικά την παρουσίαση των ατόμων μέσω των ΜΜΕ. Ο Cohen (2002) επικεντρώθηκε στη δημιουργία "μαυρισμένων" κοινωνικών εικόνων μέσω των ΜΜΕ, ενώ ο Seale (2002) αναγνώρισε τη σύνδεση των ΜΜΕ με τα ζητήματα υγείας, όπως ο HIV/AIDS και η ψυχική υγεία, υπογραμμίζοντας την επιρροή τους στην κοινωνική αντίληψη των ατόμων που βιώνουν στίγμα.
Όσον αφορά στην ψυχολογική επιστήμη, οι έρευνες σχετικά με το στίγμα του HIV έχουν αναδείξει τα σοβαρά ψυχολογικά αποτελέσματα που προκαλεί. Τα άτομα που ζουν με τον ιό συχνά αντιμετωπίζουν προκαταλήψεις, διακρίσεις και κοινωνική απομόνωση, οι οποίες επηρεάζουν τη συναισθηματική τους κατάσταση και την ποιότητα ζωής τους (Parker & Aggleton, 2003). Το στίγμα συχνά συνδέεται με ψυχικές διαταραχές όπως άγχος, κατάθλιψη και κοινωνική απομόνωση, και μπορεί να οδηγήσει σε καθυστέρηση στην αναζήτηση ιατρικής φροντίδας, καθώς τα άτομα φοβούνται τη διάκριση και την απόρριψη από τους γύρω τους (Bunn et al., 2007; Earnshaw et al., 2013). Ειδικά, ο φόβος της αποκάλυψης της κατάστασης τους μπορεί να περιορίσει την υποστήριξη από τους κοντινούς τους ανθρώπους και να ενισχύσει τον κοινωνικό αποκλεισμό. Το στίγμα του HIV εντείνεται και από τη σύνδεση του ιού με συμπεριφορές που θεωρούνται «επικίνδυνες», όπως η χρήση ενδοφλέβιων ναρκωτικών ή η σεξουαλική δραστηριότητα χωρίς προστασία (Bunn et al., 2007). Αυτή η σύνδεση ενισχύει την κοινωνική απομόνωση και τη στιγματισμένη εικόνα των ατόμων που ανήκουν σε αυτές τις ομάδες, καθιστώντας τη μάχη κατά του στίγματος πιο δύσκολη.
Σύμφωνα με την Stigma Theory του Goffman (1963), το στίγμα δεν είναι απλώς ένα στατικό κοινωνικό φαινόμενο. Ο πυρήνας του είναι ο φόβος και συντηρείται ή/και αναπαράγεται μέσω συνεχών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, δομών εξουσίας και πολιτισμικών μηχανισμών, μιας και ο φόβος κινητοποιεί τόσο τις προσωπικές όσο και τις κοινωνικές αντιδράσεις απέναντι σε οτιδήποτε θεωρείται απειλή (Goffman, 1963). Είτε πρόκειται για φόβο μόλυνσης, κοινωνικής απόρριψης, ή πολιτισμικής αλλαγής, αυτός ο μηχανισμός αναπαράγει τις διακρίσεις και υπονομεύει την κοινωνική συνοχή (Corrigan & Watson, 2002). Ακριβώς επειδή λοιπόν το στίγμα δημιουργείται όταν τα χαρακτηριστικά ενός ατόμου (φυσικά, συμπεριφορικά ή κοινωνικά) αποκλίνουν από τις κανονιστικές κοινωνικές προσδοκίες, αυτά οδηγούν και στην απόρριψη ή στον κοινωνικό αποκλεισμό (Goffman, 1963).
Η απεικόνιση του HIV στα ΜΜΕ δεν ήταν πάντα ακριβής ή πλήρης. Το στίγμα για τον ιό καλλιεργήθηκε έντονα κατά τα πρώτα χρόνια της εξάπλωσης του, κυρίως λόγω στερεοτύπων, φόβου και ελλιπούς πληροφόρησης (Herek & Glunt, 1988). Ο HIV συχνά συνδεόταν με περιθωριοποιημένες ομάδες όπως οι ομοφυλόφιλοι άνδρες, οι χρήστες ναρκωτικών, οι εργαζόμενοι/ες στο σεξ και οι μετανάστες, ενισχύοντας την αντίληψη ότι η ασθένεια αφορούσε αποκλειστικά αυτές τις ομάδες. Όροι όπως "gay cancer" και GRID καθώς και η χρήση της γλώσσας του φόβου, όπως η «πανούκλα του αιώνα» και η «θανατική ποινή», συνέβαλαν στη διάδοση της ιδέας ότι ο HIV ήταν απειλητικός και αφορούσε «αποκλεισμένα» άτομα (Kinsella, 1989; Treichler, 1987). Η απουσία θετικών αφηγήσεων και της αναγνώρισης της ιατρικής προόδου, περιόρισε την αποδοχή και την καταπολέμηση του στίγματος.
Στη δεκαετία του ’90, παρά τις σημαντικές επιστημονικές εξελίξεις, όπως η ανακάλυψη της αντιρετροϊκής θεραπείας, το στίγμα παρέμεινε έντονο. Αυτό οφειλόταν στις προκαταλήψεις, στην έλλειψη ενημέρωσης και στην περιορισμένη προβολή θετικών ιστοριών για τα άτομα με HIV (Kates & Langer, 2016; Hutchinson, 2001). Αν και υπήρξαν κάποιες προσπάθειες απομυθοποίησης, τα ΜΜΕ συνέχισαν να εστιάζουν στις αρνητικές συνέπειες της νόσου, συνδέοντάς την με κοινωνικό αποκλεισμό και θάνατο. Από το 2000 και μετά, τα ΜΜΕ προσπάθησαν να ενισχύσουν τη δημόσια ευαισθητοποίηση μέσω θετικών αφηγήσεων και της προβολής του HIV ως χρόνιας, αλλά διαχειρίσιμης κατάστασης, με την προώθηση της PrEP και των αντιρετροϊκών θεραπειών. Παρά τις προσπάθειες αυτές, το στίγμα παρέμεινε παρόν, καθώς η νόσος εξακολουθούσε να συνδέεται με περιθωριοποιημένες ομάδες και την απόρριψη (WHO, 2023; Bernays & Operario, 2010).
Στη δεκαετία του 2020, η τάση για απομάκρυνση του φόβου και της προκατάληψης αναπτύχθηκε, κυρίως μέσω των καμπανιών ενημέρωσης που προώθησαν την ιδέα ότι η θεραπεία μπορεί να μειώσει τη μεταδοτικότητα, όπως η καμπάνια "U=U" (Carrico et al., 2020). Η κοινωνική και διαδικτυακή επικοινωνία έφερε νέες πρακτικές, όπως οι influencer καμπάνιες και κινήματα υπέρ της συμπερίληψης και της ορατότητας, προωθώντας την αποδοχή των ατόμων που ζουν με HIV και το δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη χωρίς στιγματισμό (Carrico et al., 2020; Baral et al., 2020). Αυτές οι πρωτοβουλίες μπορούν να αποτελέσουν και τη στρατηγική για τη συνολική καταπολέμηση του στίγματος για τον ιό, παρουσιάζοντας τον HIV με πιο θετικό και ενημερωτικό τρόπο, εστιάζοντας στις εξελίξεις της επιστήμης και την υγειονομική περίθαλψη, αλλά και ενισχύοντας τις κοινωνικές αλλαγές που προάγουν την αποδοχή και την ενίσχυση των δικαιωμάτων των ατόμων που ζουν με τον HIV.
Τα ΜΜΕ μπορούν να συμβάλλουν στη διάδοση ακριβούς και ενημερωμένης πληροφόρησης για τον HIV, τη μετάδοσή και τη θεραπεία του, μειώνοντας την παραπληροφόρηση που ενίσχυε το στίγμα (Rüsch et al., 2013; UNAIDS, 2023). Η σωστή πληροφόρηση με ακριβείς και επιστημονικά τεκμηριωμένες πληροφορίες βοηθά στην εξάλειψη του φόβου και της παραπληροφόρησης που συνδέονται με το στίγμα. Μέσω εκστρατειών και αφηγήσεων που επικεντρώνονται στην καθημερινή ζωή ατόμων που ζουν με HIV, τα ΜΜΕ μπορούν να ενισχύσουν την κατανόηση και αποδοχή τους, απομυθοποιώντας την εικόνα του HIV ως θανατηφόρου και κοινωνικά απορριπτέου (Parker et al., 2013). Αντί για αρνητικά στερεότυπα λοιπόν, οι θετικές αφηγήσεις θα βοηθήσουν στην εξοικείωση με την πραγματικότητα του ιού. Την ίδια στιγμή, με την προβολή εξελίξεων όπως η PrEP, η ART θεραπεία που μειώνει το ιικό φορτίο για μη μετάδοση και η έννοια του U=U, τα ΜΜΕ μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση του στιγματισμού και στην προώθηση της υγειονομικής ισότητας (UNAIDS, 2023). Από την άλλη, μπορούν να συμβάλουν στην αποδόμηση στερεοτύπων που συνδέουν τον HIV με περιθωριοποιημένες ομάδες, προβάλλοντας τον ιό ως ζήτημα που επηρεάζει ένα ευρύτερο φάσμα πληθυσμών, και ενισχύοντας τη σημασία της πρόληψης και της έγκαιρης διάγνωσης (Bernays & Operario, 2010). Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα είναι η κοινωνική ενσωμάτωση των ατόμων που ζουν με HIV, αποφεύγοντας να τους παρουσιάζουν ως "θύματα" ή "κοινωνικά αποκλεισμένους". Αντίθετα, είναι σημαντικό τα ΜΜΕ να τονίζουν τη δυνατότητα για μια φυσιολογική και υγιή ζωή μέσω της κατάλληλης θεραπείας και υποστήριξης (Bernays & Operario, 2010). Η συνεργασία και ενίσχυση οργανώσεων που εργάζονται για τα δικαιώματα των ατόμων με HIV και την πρόληψη της νόσου είναι σημαντική για την προώθηση των σωστών μηνυμάτων και την προβολή θετικών αλλαγών στην κοινωνία (Goffman, 2009). Τέλος, η ορατότητα και η εξάλειψη του φόβου έχουν κρίσιμη σημασία για τον αποστιγματισμό του HIV, καθώς συμβάλλουν στην αλλαγή των κοινωνικών αντιλήψεων και προκαταλήψεων και την ενίσχυση της αποδοχής των ατόμων που ζουν με τον ιό (Parker et al., 2013).
Τα ΜΜΕ, παρότι συχνά αντικατοπτρίζουν τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που υπάρχουν στην κοινωνία, είχαν και έχουν και τη δύναμη να προάγουν θετικά μηνύματα για την καταπολέμηση του στίγματος και την υποστήριξη των ατόμων με HIV. Προσφέροντας πλατφόρμες για την ενημέρωση του κοινού, την παρουσίαση θετικών αφηγήσεων και την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις εξελίξεις στην ιατρική και τη θεραπεία, μπορούν να συμβάλουν στη μείωση του φόβου και του στίγματος. Ο ρόλος τους στη διαμόρφωση των κοινωνικών εξελίξεων και αντιλήψεων, και η μελέτη του κοινωνικού στίγματος σε σχέση με τον HIV και την ψυχική υγεία παραμένει ένα ζωτικής σημασίας πεδίο για την ανάπτυξη στρατηγικών υποστήριξης και ευαισθητοποίησης.
Baral, S. D., Poteat, T., Strathdee, S. A., & Wirtz, A. L. (2020). The HIV epidemic in the 2020s: A global perspective on stigma and health inequalities. The Lancet HIV, 7(4), e208-e217.
Bernays, S., & Operario, D. (2010). The impact of HIV-related stigma on people living with HIV: A review of the literature. AIDS Care, 22(8), 971-982.
Bunn, J. Y., Solomon, S. E., Miller, C., & Forehand, R. (2007). "HIV-related stigma: Implications for symptoms of anxiety and depression among children and adolescents." Journal of Pediatric Psychology, 32(1), 1-6.
Carrico, A. W., Johnson, M. O., & Morin, S. F. (2020). HIV stigma and social networks in the 2020s: The role of social support and coping in reducing HIV-related stigma. AIDS and Behavior, 24(9), 2655-2664.
Cohen, S. (2002). Folk devils and moral panics: The creation of the mods and rockers. Routledge.
Corrigan, P. W., & Watson, A. C. (2002). Understanding the impact of stigma on people with mental illness. World Psychiatry, 1(1), 16-20.
Corrigan, P. W., Druss, B. G., & Perlick, D. A. (2014). The impact of mental illness stigma on seeking and participating in mental health care. Psychological Science in the Public Interest, 15(2), 37-70.
Earnshaw, V. A., Smith, L. R., Chaudoir, S. R., Amico, K. R., & Copenhaver, M. M. (2013). "HIV stigma mechanisms and well-being among PLWH: A test of the HIV stigma framework."AIDS and Behavior, 17(5), 1785-1795.
Furnham, A., & Hughes, D. (2014). Myths and misconceptions in popular psychology: Comparing psychology students and the general public. Teaching of Psychology, 41(3), 256–261.
Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of spoiled identity. Prentice Hall.
Goffman, E. (2009). Stigma: Notes on the management of spoiled identity. Simon and Schuster.
Happer, C., & Philo, G. (2013). The role of the media in the construction of public belief and social change. Journal of Social and Political Psychology, 1(1), 321-336.
Herek, G. M., & Glunt, E. K. (1988). "An Epidemic of Stigma: Public Reactions to AIDS." American Psychologist.
Herek, G. M., Capitanio, J. P., & Widaman, K. F. (2002). Stigma, social risk, and health policy: Public attitudes toward HIV surveillance policies and the social construction of illness. Health Psychology, 21(1), 60–70.
Hughes, E. C. (1951). The sociological eye: Selected papers. Routledge.
Hutchinson, J. (2001). The impact of media framing on perceptions of HIV/AIDS. Journal of Health Communication, 6(2), 99–108.
Kates, J., & Langer, A. (2016). Global HIV/AIDS epidemic and antiretroviral therapy: A review of the impact of HIV treatment and care programs. The New England Journal of Medicine, 375(5), 455-467.
Kinsella, J. (1989). "Covering the Plague: AIDS and the American Media." Critical Studies in Mass Communication.
Link, B. G., & Phelan, J. C. (2001). Conceptualizing stigma. Annual Review of Sociology, 27(1), 363-385.
Parker, R., & Aggleton, P. (2003). "HIV and AIDS-related stigma and discrimination: A conceptual framework and implications for action."
Social Science & Medicine, 57(1), 13-24.
Parker, R., Gupta, G. R., & LaCroix, J. (2013). The role of the media in HIV prevention: From stigma to empowerment. Social Science & Medicine, 77, 119-127.
Rüsch, N., Angermeyer, M. C., & Corrigan, P. W. (2013). The stigma of mental illness: An overview of research and implications for practice. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 263(6), 477-486.
Seale, C. (2002). Media and health: A sociological approach. Polity Press.
Stuart, H. (2003). Stigma and the daily lives of people with mental illness. Canadian Journal of Psychiatry, 48(2), 107-112.
Thornicroft, G., Mehta, N., Clement, S., & Shaw, J. (2016). Evidence for the effectiveness of mental health services in low- and middle-income countries: Systematic review. The Lancet Psychiatry, 3(3), 267-276.
Treichler, P. A. (1987). "AIDS, Homophobia, and Biomedical Discourse: An Epidemic of Signification." Cultural Studies.
Tuchman, G. (1978). Making news: A study in the construction of reality. Free Press.
UNAIDS. (2021). Undetectable = Untransmittable (U=U) campaign: Implications for HIV stigma reduction. UNAIDS Communications, 20(5), 134-140. https://www.unaids.org/en/resources/undetectable-untransmittable
UNAIDS. (2023). Global HIV & AIDS statistics — Fact sheet. Retrieved from https://www.unaids.org/en/resources/fact-sheet
Wahl, O. F. (2003). Mass media images of mental illness: A review of the literature. Journal of Community Psychology, 31(4), 137-152.
World Health Organization (WHO). (2021). Pre-exposure prophylaxis (PrEP). https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/pre-exposure-prophylaxis-(prep)
