"Umuntu ngumuntu ngabantu"
Ένας άνθρωπος είναι άνθρωπος μέσω άλλων ανθρώπων
Ubuntu (2024)
Η παραπάνω φράση αφορά στο Ubuntu, μια θεμελιώδη αρχή της κοινωνίας των Ζουλού και αναφέρεται στην αλληλεξάρτηση των ανθρώπων από τους άλλους και την αναγνώριση της ευθύνης κάποιου προς τους συνανθρώπους του. Το ίδιο ισχύει και στη Θεραπεία Ζεύγους. Εστιάζουμε στις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών ενός ζευγαριού, εξετάζοντας τη δυναμική που φτιάχνει αυτό το σύστημα, δηλαδή πώς τα μέλη επηρεάζουν το ένα το άλλο και πώς οι αλληλεπιδράσεις τους συμβάλλουν στα προβλήματα ή τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. (Gerson, 2015)
Η Perel (2003) σημειώνει πως οι σχέσεις είναι ιστορίες που έχουν νοήματα για το ζευγάρι και κυρίως μας επισημαίνουν τον τρόπο που αυτοί οι άνθρωποι έρχονται κοντά. Τα ζευγάρια μπαίνουν στην θεραπεία μετά από καιρό και όχι στην αρχή της σχέσης. Αποφασίζουν να ζητήσουν βοήθεια όταν έχουν μαζεμένο θυμό και πίκρα από καταστάσεις που έχουν μείνει αδιευθέτητες και κυρίως από δυσκολίες που είναι ανομολόγητες μπορεί και από την αρχή της σχέσης.
Τί κι αν έρχονται μαζί. Συνήθως ο ένας είναι πιο απόμακρος και ο άλλος πιο θερμός. Ο ένας το ζητά και ενδεχομένως να το ζητά πολύ, ενώ ο άλλος φαίνεται να κάνει χάρη. Σχεδόν πάντα όμως φαίνονται σαν δύο άνθρωποι που έχουν πάρει απόσταση. Μπορεί να μην κοιτάζονται, αλλά απευθύνονται στον θεραπευτή σα να είναι ο διαιτητής ή ο δικαστής που θα μοιράσει το δίκιο. Είναι φορές που από τις κουβέντες τους διαφαίνονται ο φόβος και η έλλειψη εμπιστοσύνης. Ενώ άλλες, η κούραση και η απογοήτευση. Δεν χρειάζεται όμως να ξεχνάμε πως μπροστά μας είναι δύο άνθρωποι που κάποτε αγαπήθηκαν πολύ και που μέσα τους μπορεί ακόμα να αγαπιούνται, αλλά πια δεν έχουν κοινό χώρο και τρόπο έκφρασης αυτής της αγάπης.
Αυτό που φαίνεται κυρίως σε τέτοιες καταστάσεις είναι ο πόνος και η λύπη του ζευγαριού, η απόγνωση και η απελπισία τους. Σκέφτομαι αυτό που αναφέρει ο Johnson (2014) πως «πίσω από τη μάσκα της αδιαφορίας υπάρχει απέραντη δυστυχία και πίσω από τη φαινομενική αναισθησία, απόγνωση.» Μπορεί να δείχνουν να είναι δύο άνθρωποι δυστυχισμένοι και σε απόγνωση, το σημαντικό όμως είναι πως έχουν αποφασίσει να έλθουν για να δουν τι θα κάνουν, είτε προς τη μια, είτε προς την άλλη κατεύθυνση.
Στις θεραπείες ζεύγους η βασικότερη έννοια που χρειάζεται να καλλιεργηθεί μέσα στο ζευγάρι είναι η συν-δημιουργία ή η συν-κατασκευή. Το σημαντικό εδώ είναι να καταλάβουν το πώς θα συν-δημιουργήσουμε ένα δυναμικό πεδίο που θα ορίσει και το αποτέλεσμα των συνεδριών. Το επόμενο βήμα είναι να δεσμευτούν σε μια κοινή οπτική για το πού θέλουν να φτάσουν: θέλουν να χωρίσουν ή να προσπαθήσουν να γεφυρώσουν το χάσμα; Τέλος ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για την πορεία των συνεδριών είναι η δέσμευση στη μονογαμία. Ο θεραπευόμενος είναι η σχέση, που διαμορφώνεται από την συνεχή συμμετοχή, την εμπλοκή, την αμοιβαιότητα, την ευθύνη, την αυθεντικότητα και την εστίαση και των δύο μερών. (Gilbert & Shmukler, 2019) Αν μπει η απιστία στην εξίσωση, κλονίζεται η εμπιστοσύνη και η σχέση παύει να είναι ο φορέας της θεραπείας και της αλλαγής.
Υπάρχουν ζευγάρια που μέσα στη θεραπεία είναι έτοιμοι για καυγά και λένε ο ένας στον άλλο πράγματα που πονάνε. Κάνοντας ένα βήμα πίσω ο παρατηρητής θα μπορέσει να δει πως τα λόγια τους σχηματίζουν έναν κύκλο που επαναλαμβάνεται: ο ένας ξεκινά με μια πρόκληση, που καλεί τον άλλο σε απολογία/εξήγηση και ενδεχομένως του προκαλεί πόνο ή ντροπή. Ο δεύτερος από τη μεριά του αντεπιτίθεται και ο κύκλος ξεκινά από την αρχή. Ο ένας προκαλεί τον άλλο με τα λόγια του σε κάτι που τον πονάει ή τον κάνει να ντρέπεται. Αυτός σπεύδει να απολογηθεί και να εξηγηθεί και επιτίθεται εκ νέου με ένα ακόμα σχόλιο που θα προκαλέσει πόνο και ντροπή στον πρώτο αυτή την φορά. Και πάλι από την αρχή, και πάλι το ίδιο μέχρι κάποιος να παραιτηθεί. Μπαίνουν σε έναν φαύλο κύκλο αρνητικών γεγονότων και συμπεριφορών, που ξεκινά από μια προσβολή, που φέρνει θυμό και επίθεση, κι άλλη διαμάχη, κι άλλο πόνο, κι άλλη απομόνωση, κι άλλη δυσπιστία, κι άλλη απόσταση κι άλλες αρνητικές αντιδράσεις και από τις δύο πλευρές. (Attached, 2020) O εχθρός τους λοιπόν δεν είναι οι ίδιοι, όπως νομίζουν, αλλά αυτή η επανάληψη πόνου, επίκρισης και επιθετικότητας του ενός προς τον άλλο. (Gilbert & Shmukler, 2019)
Σύμφωνα με τη Satir (1988), οι σχέσεις γίνονται δυσλειτουργικές όταν οι τρόποι επικοινωνίας μας είναι προβληματικοί. Μπορεί το ένα κομμάτι στη θεραπεία να είναι το να δούμε τι θα γίνει μεταξύ τους, το άλλο όμως είναι να αρχίσουν να αναγνωρίζουν τα μέλη του ζευγαριού τις συναισθηματικές τους δυσκολίες, να αρχίσουν να ακούν και να κατανοούν τι λέει η απέναντι πλευρά και να δουν τα προβλήματα που φέρνει στη σχέση η συμπεριφορά τους με την επιθετικότητα, την παραβίαση κανόνων ή την παρορμητικότητα τους. (Κωνσταντοπούλου, 2021) Δυστυχώς όταν τα πράγματα έχουν προχωρήσει αρκετά και τα μέλη στο ζευγάρι έχουν πάρει απόσταση μεταξύ τους μέσα από την επιθετικότητα, τη ντροπή, την επίκριση και την απολογία για τα γεγονότα και τις επιλογές τους, αυτό τους κάνει να πονάνε ο ένας τον άλλο και έτσι δεν συναντώνται. Η Perel (2024) αναφέρει πώς υπάρχει τρόπος να γίνουν οι καυγάδες πιο αποδοτικοί, αν καταλάβουμε γιατί τσακωνόμαστε. Οι συνήθεις λόγοι είναι τρείς: για δύναμη και έλεγχο, εμπιστοσύνη και αξία.
Όπως γνωρίζουμε από τη θεωρία του συναισθηματικού δεσμού, αρχικά διατυπωμένη από τον Bowlby (1988) όλοι μας φέρουμε εσωτερικές αναπαραστάσεις των σχέσεων μας με τον βασικό φροντιστή της παιδικής μας ηλικίας, οι οποίες μας κατευθύνουν στον τρόπο που θα σχετιστούμε μελλονικά με τους σημαντικούς άλλους στη ζωή μας. Όταν διαθέτουμε την αίσθηση ασφαλούς δεσμού, μας είναι πιο εύκολο να λαμβάνουμε δύναμη και αγάπη από τις ερωτικές μας σχέσεις. (Gerson, 2005)
Ένα σημαντικό αγκάθι στις σχέσεις είναι οι προσδοκίες. Οι προσδοκίες είναι ο τρόπος να δημιουργήσουμε δυσαρέσκεια. Όσο περισσότερες προσδοκίες έχω, τόσο μεγαλύτερη απογοήτευση θα έχω μετά. (Perel, 2024) Οι Gilbert & Shmukler (2019) προτείνουν μια πολύ εστιασμένη άσκηση: «γράψε τι περιμένεις από τον σύντροφο σου σε αυτή τη σχέση. Ποιες είναι οι προσδοκίες και οι πεποιθήσεις σου;» Ο ένας μπορεί να ζητά από τον άλλο να είναι πιο στοργικός, πιο ήρεμος, πιο παρών και δοτικός. Να μην αποπαίρνει τα παιδιά ενδεχομένως με το παραμικρό, να φροντίζει τον ίδιο και να του δίνει περισσότερη σημασία, χωρίς να ασχολείται τόσο με «τα δικά του.» Το άλλο μέλος μπορεί να μην θέλει υποχρεώσεις ή θα ήθελε πολύ τα παιδιά να είναι ήδη μεγάλα και να μην χρειάζεται να τρέχει από πίσω τους. Μπορεί να θέλει παραπάνω επαφή, αλλά προς το παρόν να μην είναι σε θέση να κάνει κάτι άλλο. Και σε όλα αυτά υπάρχει μεγάλη πιθανότητα οι προσδοκίες αυτές να είναι οι προσδοκίες από ή προς τους γονείς τους. Η Satir (1988) αυτό το αναφέρει σαν επικοινωνία με σκιές του παρελθόντος, που στο τώρα φέρνουν απογοητεύσεις.
Αν το ζητούμενο σε μια σχέση είναι να φτιάξουμε έναν ασφαλή δεσμό, πώς θα μπορέσουμε να το κάνουμε αυτό αν δεν αφήσουμε τους κοντινούς μας να μας γνωρίσουν ή αν εκείνοι δεν μπουν στον κόπο να το δουν; Η Perel (2006) σημειώνει πως αυτό που δεν κάνουμε στις σχέσεις μας είναι να φτιάξουμε ένα καινούριο σύστημα αξιών που να εξυπηρετεί και τους δύο μέσα στην σχέση. Συνήθως επαναλαμβάνουμε και φέρνουμε στις σχέσεις μας το σύστημα και τους τρόπους που μάθαμε από τα σπίτια μας σα να είναι τα μόνα σωστά. Αυτό όμως που δεν βλέπουμε είναι πως έτσι φτιάνουμε προσδοκίες ο ένας για τον άλλο, που στο τώρα δεν μπορούν να μας εξυπηρετήσουν. Παλεύουμε για τις ιδέες μας, μαλώνουμε για αυτές και φοβόμαστε πως θα τις χάσουμε. Και έτσι μπαίνουμε στον έλεγχο και τον θυμό. Αυτός ο τρόπος ονομάζεται Πόλκα Διαμαρτυρίας (Johnson, 2014) Είναι ένα μοτίβο συγκρούσεων όπου οι σύντροφοι εκφράζουν δυσαρέσκεια και αντιπαλότητα, όπως ένας συνεχής "χορός" διαμαρτυρίας και απογοήτευσης. Ο ένας απαιτεί και ο άλλος επικρίνει, και η διαδικασία αυτή δεν έχει τέλος. Το ζητούμενο εδώ είναι να καταλάβουν και οι δύο πως κάθε φορά που εκφράζουν αρνητικά συναισθήματα και αντιδράσεις, ενισχύουν την ένταση και δεν αφήνουν το περιθώριο να ομολογηθεί ο πιθανός βαθύτερος φόβος εγκατάλειψης ή ανασφάλειας.
Όταν το ζευγάρι φτάσει σε αυτό το σημείο συνήθως είναι εξαντλημένοι και δεν υπάρχει πια επιθυμία. Αγαπιούνται, αλλά έχουν κουραστεί πολύ. Και στον βωμό της κούρασης θυσιάζεται η επιθυμία. Ο ένας κάτω από την επικριτική και μειωτική συμπεριφορά φοβάται μη μείνει μόνος, ενώ ο άλλος μέσα από το δεν με αγαπάς αρκετά, δεν με φροντίζεις, δεν είμαι αρκετός ίσως και να λέει κοίτα με, ασφυκτιώ. Γνωριζόμαστε πολύ καλά και για πολλά χρόνια, αλλά έχουμε χάσει την περιέργεια για το διαφορετικό, για το κάτι παραπάνω, για την έκπληξη. Οι άνθρωποι πολλές φορές προτιμούμε να φτιάξουμε μια ψευδαίσθηση οικειότητας σαν να σε ξέρω όπως η παλάμη του χεριού μου, μέχρι να κάνεις κάτι που δεν το περιμένω. (Perel, 2024) Και εκεί ερχόμαστε αντιμέτωποι με το άγνωστο. Είτε θα το δούμε με φόβο και θα προσπαθήσουμε να το λειάνουμε κρατώντας μόνο ό,τι μας είναι οικείο, ή θα εμπλακούμε με το μυστήριο και την περιέργεια που το περιβάλει. Στην περίπτωση που έχουμε παραιτηθεί από την περιέργεια να μάθουμε γιατί ο σύντροφός μας αντιδρά όπως αντιδρά, καταλήγουμε να ερμηνεύουμε τις κινήσεις του άλλου σύμφωνα με αυτό που νομίζουμε ότι ξέρουμε για αυτόν, αποκλείοντας κάτι καινούριο που μπορεί να συμβαίνει.
Είπα προηγουμένως πως τα ζευγάρια έρχονται στη θεραπεία όταν έχουν ωριμάσει και οι συνθήκες δεν είναι ιδανικές όπως τα πρώτα χρόνια. Είναι μαζί πόσα χρόνια, ενδεχομένως έχουν παιδιά, ίσως να έχουν ταλαιπωρηθεί στα εργασιακά τους και έχουν χάσει την μεταξύ τους επαφή, με αποτέλεσμα να έχουν ξεχάσει πώς να θέλουν ο ένας τον άλλο. Το ζητούμενο εδώ είναι να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν ένα νέο μοντέλο σεξουαλικότητας, ανταποκρινόμενο στις συνθήκες και τις ανάγκες τους το τώρα, καθώς και να καλωσορίσουν τις όποιες αλλαγές έρχονται (πχ. Θέματα υγείας, ηλικία, αντοχές κα.) Αυτό είναι που ονομάζει ο Klein (2012) Σεξουαλική Νοημοσύνη, που συνδυαστικά με τον Αισθησιακό Εστιασμό του Βαϊδάκη (2005) οι δύο σύντροφοι θα μπορέσουν να συνδεθούν με τον εαυτό τους και μεταξύ τους, θα αναγνωρίσουν και θα επεξεργαστούν βαθιά συναισθήματα, θα βελτιώσουν την επικοινωνία τους και θα ενισχύσουν την συναισθηματική και σωματική τους σύνδεση.
Δυστυχώς στις ζωές πολλών από εμάς είναι πολλά τα φαντάσματα που έρχονται από τις πατρικές μας οικογένειες και στοιχειώνουν τις σχέσεις μας στο σήμερα. Ωστόσο «ο άνθρωπος διαθέτει μέσα του τεράστιες δυνατότητες αυτογνωσίας και διαφοροποίησης της αυτό-αντίληψης, της βασικής στάσης και της συμπεριφοράς του, και αυτές μπορούν να ενεργοποιηθούν αν του παρασχεθεί ένα σαφές κλίμα διευκολυντικών ψυχολογικών στάσεων» (Rogers, 1980 σελ. 100) Το σημαντικό είναι μέσα στη θεραπεία το ζευγάρι να δει και να αποδεχτεί τους εαυτούς τους ολόκληρους, ώστε σε πραγματικό χρόνο να μπορεί να αξιολογεί τα καινούρια δεδομένα αναφορικά στη σχέση τους, ενδεχομένως να βάζουν στόχους, αλλά το βασικό να αναγνωρίσουν πώς θέλουν να είναι η σχέση τους στο εδώ και τώρα. (Gehart, 2016)
Ο τρόπος που εργάζομαι με τα ζευγάρια είναι πιο πολύ να τους ακούσω και να τους αισθανθώ, παρά να μείνω σε αυτό που συμβαίνει μέσα στη θεραπεία. Έχω μπροστά μου έναν άνθρωπο που φοβάται να μη χάσει τον άλλο, και έναν άνθρωπο που φοβάται να μη χάσει τον εαυτό του. Έναν άνθρωπο πιο κοντά στον φόβο της εγκατάλειψης και της απόρριψης, και έναν άλλο άνθρωπο πιο κοντά στον φόβο της ασφυξίας και της απόγνωσης. Τους είναι πολύ εύκολο να κατηγορήσουν ο ένας τον άλλο και να πουν τι χρειάζεται να αλλάξει ο άλλος για να πάει καλύτερα η σχέση. Σε αυτό όμως που επιμένω εγώ είναι μέσα από το όποιο πρόβλημα να βρούμε την λύση που τους εξυπηρετεί. Το ζητούμενο για εμένα δεν είναι να εστιάσουμε στην εξερεύνηση των προβλημάτων, αλλά στην δημιουργία λύσεων. (Gehart, 2016) Αν χρειάζεται να αλλάξει κάτι, είναι οι ίδιοι για τους εαυτούς τους, ώστε αυτό να έχει μετά αλλαγές και στην σχέση. Είμαστε αλληλεξαρτώμενα μέλη. Κάνω κάτι εγώ και μετά κάνεις κάτι εσύ. Και μετά εγώ και μετά πάλι εσύ. Είναι σαν το σύμβολο του απείρου που συνεχώς ανατροφοδοτεί την επαφή και τη σχέση. (Γιαννακούρου, 2018) Αν εγώ κάνω κάτι διαφορετικό, αργά η γρήγορα και εσύ θα ανταποκριθείς. Άρα το ερώτημα δεν μπορεί να είναι τι θα αλλάξεις εσύ, αλλά τι θα αλλάξω εγώ, γιατί σε έχω ακούσει, έχω καταλάβει ότι δυσκολεύεσαι, ή μας ξέρω και υπολογίζω την σχέση μας. Και ο καθένας δεσμεύεται από την δική του πλευρά σε αυτό.
Η Perel (2024) λέει πολύ σχηματικά πως μπαίνουμε στην όποια σχέση με τα χέρια ανοιχτά σαν μια αγκαλιά, και κάποιες φορές καταλήγουμε με τα χέρια σφιχτά σαν γροθιές. Αυτή είναι και η αίσθηση μου για τα ζευγάρια που κλονίζονται. Γνωρίστηκαν, αγαπήθηκαν πολύ και τώρα έχει έλθει η απόσταση και η απουσία. Μέσα από τις θεραπείες ζεύγους η επιθυμία μου και για κάθε ζευγάρι είναι να καταφέρουν με καλοσύνη και κατανόηση να σεβαστούν και να δουν ο ένας τον άλλο ως μέρος του δικού του εαυτού. Και από αυτή τη θέση να αποφασίσουν αν θέλουν να μείνουν μαζί ή να χωρίσουν.
- Attached, E., (2020), Abandonment Recovery Workbook: Guided meditation to Breaking the Chains of Rejection and Abandonment and Achieve Healing for hurts, Hardships, and Fears, Caroline Pensabene, Mental Health ed.
- Βαϊδάκης, Ν. (2005). Η σεξουαλική συμπεριφορά του ανθρώπου. Αθήνα: Βήτα
- Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and healthy human development. New York: Basic Books
- Γιαννακούρου, Ζ., 2018, Gestalt με Ζωή: μια ολιστική προσέγγιση που οδηγεί στην πληρότητα, Αθήνα, εκδ. Ασημάκης
- Gehart, D. 2016, Solution Focused Therapy Lecture, masteringcompetencies.com
- Gerson, M.J., 2015, O πλαισιωμένος εαυτός, Αθήνα, εκδ. Καστανιώτη
- Gilbert, M., Shmukler, D., 2019, Βραχεία θεραπεία με ζευγάρια: η συνθετική προσέγγιση, Αθήνα: εκδ. Ασημάκης
- Johnson, S. (2014). Κράτα με σφιχτά. Αθήνα: Gutenberg.
- Klein, M. (2012). Sexual intelligence, New York: Harper One.
- Κωνσταντοπούλου, Μ., 2021, Τι είναι η Ψυχοεκπαίδευση, diavlos.org
- Perel, E., 2003, The secret to desire in a long term relationship, youtube.com, upload: TED.com
- Perel, E., 2006, Ερωτική Νοημοσύνη. Αθήνα: Κέλευθος.
- Perel, E., 2024, Why Your EGO is RUINING Your Relationship, youtube.com, upload: Jay Shetty Podcast
- Rogers, C., (2006). Ένας τρόπος να υπάρχουμε. Ερευνητές
- Satir, V., 1989. Πλάθοντας ανθρώπους. Κέδρος. Αθήνα
