Οι λέξεις έχουν μια μαγική δύναμη. Μπορούν να φέρουν είτε τη μεγαλύτερη ευτυχία είτε τη βαθύτερη απόγνωση. Οι λέξεις είναι ικανές να προκαλέσουν τα πιο δυνατά συναισθήματα και να παρακινήσουν όλες τις αντρικές πράξεις.
Sigmund Freud
Η θεραπευτική σχέση είναι μια δυναμική και αμοιβαία συνεργασία που αναπτύσσεται μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευόμενου, βασισμένη στην εμπιστοσύνη, τον σεβασμό και τη συνεργασία. Αυτή η σχέση θεωρείται θεμελιώδης για την αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπείας και επηρεάζει άμεσα τα θεραπευτικά αποτελέσματα (Gelso & Carter, 2012). Ένας σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία αυτής της σχέσης είναι η αμεροληψία και η υποστηρικτικότητα του θεραπευτή, ο οποίος οφείλει να είναι επαγγελματίας, προσφέροντας ένα ασφαλές περιβάλλον, όπου ο θεραπευόμενος μπορεί να εκφράσει ελεύθερα τις σκέψεις και τα συναισθήματά του (Norcross & Lambert, 2018). Η καλή θεραπευτική σχέση επιτρέπει στον θεραπευόμενο να αισθάνεται κατανοητός και αποδεκτός, ενισχύοντας την αυτοεκτίμηση και την αίσθηση του ελέγχου που έχει πάνω στη διαδικασία της θεραπείας (Corey, 2017). Παράλληλα, ενθαρρύνει την ανοιχτότητα και την ειλικρινή συνεργασία, στοιχείο που συμβάλλει στην ανακάλυψη λύσεων και την ανάπτυξη προσωπικών στρατηγικών για την αντιμετώπιση των προκλήσεων. Στην πραγματικότητα, η ποιότητα της θεραπευτικής σχέσης αποτελεί τον πυλώνα πάνω στον οποίο βασίζεται κάθε θεραπευτική προσέγγιση, καθορίζοντας τη δυναμική της θεραπείας και την πρόοδο του θεραπευόμενου (Elliott et al., 2004). Παρακάτω θα δούμε πώς απαντάται η έννοια της θεραπευτικής σχέσης σε διάφορες προσεγγίσεις, όπως την Gestalt, τη Συστημική θεραπεία, τον Υπαρξισμό, τη Συνθετική Ψυχοθεραπεία, την Ψυχοδυναμική προσέγγιση, τη Θετική Ψυχολογία, τον Συμπεριφορισμό, την Αντλεριανή προσέγγιση, τη Συναλλακτική Ανάλυση και την Προσωποκεντρική.
Η θεραπευτική σχέση στην Gestalt επικεντρώνεται στην αλληλεπίδραση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, με στόχο την ενίσχυση της αυτογνωσίας και της αυθεντικότητας. Αυτή η σχέση πρέπει να είναι αυθεντική, διαδραστική και αμοιβαία, με τον θεραπευτή να λειτουργεί ως καθοδηγητής και συμμετέχων στην εμπειρία (Sills, 2002). Ο θεραπευτής ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να είναι παρών και να κατανοεί τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις αντιδράσεις του στο "εδώ και τώρα." Η θεραπευτική σχέση στη Gestalt προάγει τη συνειδητότητα και τη διαλεκτική διερεύνηση των συναισθηματικών αντιφάσεων του ατόμου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο θεραπευτής δημιουργεί έναν ασφαλή χώρο για έκφραση χωρίς φόβο κριτικής, ενθαρρύνοντας την προσωπική ανάπτυξη και την ενδυνάμωση μέσω αμοιβαίας εμπιστοσύνης και ειλικρίνειας (Perls, et al., 1951).
Η θεραπευτική σχέση στη Συστημική θεραπεία αναφέρεται στην αλληλεπίδραση που αναπτύσσεται μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευόμενου ή της οικογένειας/ομάδας, με στόχο την κατανόηση και την αλλαγή των συστημικών σχέσεων που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ατόμων (Goldenberg & Goldenberg, 2012). Στη συστημική προσέγγιση, η θεραπεία δεν επικεντρώνεται μόνο στο άτομο, αλλά εξετάζει τις αλληλεξαρτήσεις και τις δυναμικές που προκύπτουν από τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις στο οικογενειακό ή κοινωνικό σύστημα. Η θεραπευτική σχέση στη συστημική θεραπεία είναι συνεργατική και επιδιώκει την ενίσχυση της επικοινωνίας και των σχέσεων μεταξύ των μελών του συστήματος, όπως η οικογένεια, το ζευγάρι ή η ομάδα (Minuchin, 1974). Ο θεραπευτής αναλαμβάνει τον ρόλο του παρατηρητή και διευκολυντή, βοηθώντας τα μέλη να κατανοήσουν τις σχέσεις τους και να βρουν υγιείς τρόπους για την επίλυση των προβλημάτων τους. Η έμφαση δίνεται στην αλληλεξάρτηση και στον τρόπο που κάθε μέλος επηρεάζει και επηρεάζεται από το σύστημα στο σύνολό του (Minuchin, 1974).
Η θεραπευτική σχέση στον Υπαρξισμό επικεντρώνεται στη δημιουργία μιας αυθεντικής και ειλικρινούς σύνδεσης μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευόμενου, με στόχο την αντιμετώπιση των υπαρξιακών θεμάτων, όπως το άγχος για τη ζωή, τον θάνατο, την ελευθερία και την απομόνωση (Yalom, 1980). Στον υπαρξισμό, ο θεραπευτής βλέπει τον θεραπευόμενο ως ένα μοναδικό άτομο, ικανό να κάνει προσωπικές επιλογές και να βρει νόημα στη ζωή του, ακόμα και σε δύσκολες καταστάσεις (Bugental, 1976). Η θεραπευτική σχέση θεωρείται ένα υπαρξιακό εργαλείο, στο οποίο θεραπευτής και θεραπευόμενος συνεργάζονται για να εξερευνήσουν τα υπαρξιακά θέματα του τελευταίου. Ο θεραπευτής δεν παρέχει έτοιμες λύσεις, αλλά ενθαρρύνει τον θεραπευόμενο να αναγνωρίσει την ελευθερία του και την ευθύνη που έχει για τη ζωή του. Η σχέση στηρίζεται στην ειλικρίνεια, την ανοιχτότητα και την ενσυναίσθηση, προσφέροντας έναν ασφαλή και μη επικριτικό χώρο για την εξερεύνηση των υπαρξιακών ανησυχιών (Spinelli, 2005).
Η θεραπευτική σχέση στη Συνθετική ψυχοθεραπεία συνδυάζει στοιχεία από ποικίλες θεραπευτικές προσεγγίσεις, όπως η ψυχοδυναμική, η γνωστική-συμπεριφορική, η ανθρωπιστική και η συστημική ψυχοθεραπεία, με σκοπό τη δημιουργία μιας εξατομικευμένης και ευέλικτης διαδικασίας θεραπείας (Elliott, et al., 2013). Στη συνθετική προσέγγιση, η θεραπευτική σχέση έχει κεντρικό ρόλο και στηρίζεται σε αξίες όπως η αυθεντικότητα, η αποδοχή και η ενσυναίσθηση, ενώ ο θεραπευτής προσαρμόζει τις μεθόδους του στις ιδιαίτερες ανάγκες του θεραπευόμενου και το προσωπικό του πλαίσιο (Prochaska & Norcross, 2018). Η θεραπευτική σχέση σ’ αυτή την προσέγγιση είναι συνεργατική και προσαρμόσιμη, επιτρέποντας στον θεραπευόμενο να εξερευνήσει τα συναισθήματά του, τις σκέψεις του και τις αντιφάσεις του, με την καθοδήγηση του θεραπευτή. Αντί να ακολουθεί ένα μοναδικό θεωρητικό πλαίσιο, ο θεραπευτής αξιοποιεί τις πιο κατάλληλες τεχνικές από διαφορετικές σχολές θεραπείας, προκειμένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες του θεραπευόμενου (Dryden & Mytton, 2015). Η επικοινωνία είναι ανοιχτή και ειλικρινής, με στόχο την οικοδόμηση εμπιστοσύνης και την υποστήριξη της συναισθηματικής και ψυχολογικής ανάπτυξης του θεραπευόμενου.
Η θεραπευτική σχέση στην Ψυχοδυναμική προσέγγιση είναι κεντρική για τη διαδικασία θεραπείας και επιτρέπει στον αναλυόμενο να εξερευνήσει ασυνείδητες σκέψεις, συναισθήματα και συγκρούσεις που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά του (Gabbard, 2004). Ο θεραπευτής λειτουργεί ως καθρέπτης, αναδεικνύοντας αυτές τις διαδικασίες και βοηθώντας τον αναλυόμενο να κατανοήσει τα βαθύτερα αίτια των προβλημάτων του. Η έννοια της "μεταφοράς" είναι κεντρική, καθώς ο αναλυόμενος μεταφέρει τα συναισθήματά του από προηγούμενες σχέσεις στο θεραπευτή, επιτρέποντας την ανάλυση αυτών των συναισθημάτων (Sandler, et al., 1992). Η "αντίσταση" αναφέρεται στην άρνηση του αναλυόμενου να εξερευνήσει συγκεκριμένα συναισθήματα ή αναμνήσεις, παρέχοντας στον θεραπευτή τη δυνατότητα να αναγνωρίσει δυσκολίες στο ψυχικό κόσμο του αναλυόμενου (Mitchell & Black, 1995).
Η θεραπευτική σχέση στη Θετική Ψυχολογία ορίζεται ως μια συνεργατική και ενσυναίσθητη σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, με στόχο την ενδυνάμωση του ατόμου, την προσωπική ανάπτυξη και την ευημερία του (Keyes & Haidt, 2003). Σε αυτή τη σχέση, ο θεραπευτής δείχνει κατανόηση και αποδοχή, χωρίς κριτική, ενισχύοντας την αυτοεκτίμηση και την αίσθηση προσωπικής ευθύνης του θεραπευόμενου (Ryff & Singer, 2008). Η θεραπεία επικεντρώνεται στη συνεργασία, με σκοπό την ανάπτυξη των δυνατοτήτων του ατόμου και την προώθηση της συναισθηματικής του νοημοσύνης μέσω στρατηγικών ενίσχυσης θετικών συναισθημάτων, όπως η ευγνωμοσύνη και η αισιοδοξία (Seligman, 2011). Παράλληλα, αναζητείται το προσωπικό νόημα και σκοπός της ζωής του θεραπευόμενου, προάγοντας την αίσθηση του "περισσότερου" και όχι απλά της επιβίωσης (Fredrickson, 2009). Η Θετική Ψυχολογία υπογραμμίζει τη σημασία της ενίσχυσης των θετικών στοιχείων του ατόμου μέσω της θεραπείας, εστιάζοντας στην ευημερία, την ανάπτυξη και τη συναισθηματική ανθεκτικότητα.
Στο Συμπεριφορισμό, η θεραπευτική σχέση ορίζεται ως μια καθοδηγούμενη διαδικασία, όπου ο θεραπευτής λειτουργεί ως εκπαιδευτής ή δάσκαλος, βοηθώντας τον θεραπευόμενο να τροποποιήσει τις συμπεριφορές του μέσω της εφαρμογής ενισχύσεων και αποδυνάμωσης (Skinner, 1953). Ο στόχος της θεραπείας είναι η αλλαγή των ανεπιθύμητων συμπεριφορών και η ανάπτυξη νέων, προσαρμοσμένων συμπεριφορών μέσω τεχνικών όπως η ενίσχυση, η εξάσκηση, και η αποδοκιμασία (Skinner, 1953). Η θεραπευτική σχέση σε αυτό το πλαίσιο χαρακτηρίζεται από σαφή καθοδήγηση και παρέμβαση από τον θεραπευτή, ο οποίος διαμορφώνει το περιβάλλον και τις συνθήκες για την επιτυχή τροποποίηση της συμπεριφοράς του θεραπευόμενου (Kazdin, 2013). Η θεραπευτική σχέση στον Συμπεριφορισμό έχει λιγότερο συναισθηματική ή προσωπική διάσταση σε σχέση με άλλες θεωρητικές προσεγγίσεις, και επικεντρώνεται περισσότερο στη συστηματική αλλαγή της συμπεριφοράς και στην εφαρμογή των αρχών της ενίσχυσης και της τιμωρίας (Wolpe, 1969). Σημαντικό είναι να υπάρχει ξεκάθαρη διαπραγμάτευση στόχων και κανόνων για την επιθυμητή συμπεριφορά και για την πρόοδο του θεραπευόμενου (Bandura, 1977).
Στην Αντλεριανή προσέγγιση, η θεραπευτική σχέση θεωρείται ως μια συνεργατική και υποστηρικτική σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, που βασίζεται στην αποδοχή, την ενσυναίσθηση και τη συμφωνία για την κοινή προσπάθεια κατανόησης και επίλυσης των προβλημάτων του θεραπευόμενου (Kraft, 2003). Ο θεραπευτής λειτουργεί ως καθοδηγητής και συνεργάτης, ενθαρρύνοντας τον θεραπευόμενο να εξερευνήσει τις προσωπικές του αξίες, τις πεποιθήσεις και τις στρατηγικές προσαρμογής του (Watts, 2004). Το κύριο χαρακτηριστικό της θεραπευτικής σχέσης είναι η ισότητα και η εμπιστοσύνη, καθώς ο θεραπευτής δεν υποτάσσει τον θεραπευόμενο στην εξουσία του, αλλά τον βλέπει ως ενεργό συνεργάτη στην εξερεύνηση των ψυχολογικών και συναισθηματικών του προκλήσεων (Adler, 1931). Η θεραπευτική διαδικασία στην Αντλεριανή προσέγγιση εστιάζει στην κατανόηση του ατόμου ως μέλος ενός κοινωνικού συνόλου και αναγνωρίζει τη σημασία των σχέσεων και του κοινωνικού ενδιαφέροντος στην ευημερία του (Adler, 1927). Η θεραπεία αποσκοπεί στη βελτίωση της αίσθησης του ατόμου για σκοπό και νοήμα στη ζωή του, ενώ παράλληλα αναπτύσσει τη δυνατότητα του ατόμου να αναλάβει την ευθύνη για τις επιλογές του και να δημιουργήσει θετικές σχέσεις με τους άλλους (Watts, 2004). Ωστόσο, η θεραπευτική σχέση δεν είναι απλώς μια διαδικασία θεραπείας, αλλά και μια δυναμική αλληλεπίδραση που υπογραμμίζει τη σημασία του κοινωνικού ενδιαφέροντος και της ατομικής ευθύνης για την αλλαγή.
Στη Συναλλακτική Ανάλυση (Transactional Analysis - TA), η θεραπευτική σχέση ορίζεται ως μια συνεργατική και ισότιμη σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, η οποία στηρίζεται στην κατανόηση των "συναλλαγών" ή των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των δύο ατόμων, καθώς και στην αναγνώριση των τριών βασικών "εγώ" (Parent, Adult, Child) που καθορίζουν τη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις τους (Berne, 1961). Βασίζεται στην ισότητα και τη συνεργασία, με στόχο την αναγνώριση και την αλλαγή των ανθυγιεινών συμπεριφορών και την ανάπτυξη υγιών, εποικοδομητικών σχέσεων μέσω της κατανόησης των "συναλλαγών" και των "εγώ" (Berne, 1964). Ο θεραπευτής κατά τον Berne (1961) λειτουργεί ως καθοδηγητής και συνεργάτης, βοηθώντας τον θεραπευόμενο να κατανοήσει τις "συναλλαγές" του και τον τρόπο με τον οποίο τα διαφορετικά "εγώ" επηρεάζουν τη σκέψη, τη συναισθηματική κατάσταση και τη συμπεριφορά του. Ο στόχος της θεραπείας είναι η ενίσχυση του "Ενήλικα" εγώ, το οποίο είναι υπεύθυνο για τη λογική σκέψη και την αντικειμενική αξιολόγηση των καταστάσεων, έτσι ώστε ο θεραπευόμενος να μπορεί να αναλάβει προσωπική ευθύνη για τις αποφάσεις του και να δημιουργήσει πιο υγιείς σχέσεις με τους άλλους (Stewart & Joines, 1987). Η θεραπευτική σχέση στη Συναλλακτική Ανάλυση χαρακτηρίζεται από αμοιβαία κατανόηση και σεβασμό, ενώ ο θεραπευτής προσπαθεί να αναγνωρίσει τα διαφορετικά "εγώ" του θεραπευόμενου και να βοηθήσει στην ανάπτυξη της αυτογνωσίας του (Berne, 1964). Ειδικότερα, η έννοια της "ισότητας" είναι σημαντική στην θεραπευτική σχέση, καθώς ο θεραπευτής και ο θεραπευόμενος συνεργάζονται για την ανάλυση των προσωπικών "συναλλαγών" και τη θετική αλλαγή της συμπεριφοράς.
Στην Προσωποκεντρική θεραπεία (Person-Centered Therapy) του Carl Rogers, η θεραπευτική σχέση ορίζεται ως μια αυθεντική και υποστηρικτική αλληλεπίδραση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, η οποία βασίζεται σε τρεις θεμελιώδεις αρχές: την ενσυναίσθηση, την αντίσταση χωρίς κριτική (ή αποδοχή), και την αυθεντικότητα του θεραπευτή (Rogers, 1951). Η θεραπευτική σχέση στην Προσωποκεντρική προσέγγιση είναι ισότιμη, χωρίς διάκριση εξουσίας, και εστιάζει στην ενίσχυση του θεραπευόμενου να εξερευνήσει και να κατανοήσει τα συναισθήματά του και τις εσωτερικές του συγκρούσεις (Mearns & Thorne, 2007). Ο θεραπευτής δεν είναι ένας «ειδικός» που προσφέρει λύσεις, αλλά λειτουργεί ως ένα υποστηρικτικό πρόσωπο που αποδέχεται και κατανοεί τον θεραπευόμενο, επιτρέποντας του να αισθάνεται ασφαλής και ελεύθερος να εκφράσει ελεύθερα τα συναισθήματα και τις σκέψεις του, διευκολύνοντας την αυτογνωσία και την προσωπική του ανάπτυξη (Casement, 1991). Η θεραπευτική σχέση βασίζεται στην πεποίθηση ότι κάθε άτομο έχει την έμφυτη ικανότητα να αναπτύξει τη δυνατότητα για αυτοεκπλήρωση και να φτάσει στο πλήρες δυναμικό του, εφόσον έχει τη σωστή υποστήριξη και το κατάλληλο περιβάλλον (Rogers, 1961).
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, η θεραπευτική σχέση διαφέρει ανάλογα με την προσέγγιση. Στη Gestalt επικεντρώνεται στην αυθεντική αλληλεπίδραση και την "παρούσα στιγμή". Στη Συστημική θεραπεία, εστιάζει στις αλληλεπιδράσεις εντός οικογενειακών ή κοινωνικών συστημάτων. Ο Υπαρξισμός τονίζει την αυθεντικότητα και την προσωπική ευθύνη στην αναζήτηση νοήματος. Στην Συνθετική Ψυχοθεραπεία, συνδυάζονται στοιχεία από πολλές προσεγγίσεις, προσαρμόζοντας τη σχέση στις ανάγκες του ατόμου. Η Ψυχοδυναμική προσέγγιση εστιάζει στη συνειδητοποίηση ασυνείδητων διαδικασιών και σχέσεων. Στη Θετική Ψυχολογία, προάγεται η ευημερία μέσω ενσυναίσθησης και ενδυνάμωσης. Ο Συμπεριφορισμός χρησιμοποιεί στρατηγικές τροποποίησης συμπεριφοράς μέσω ενίσχυσης, ενώ στην Αντλεριανή προσέγγιση η συνεργασία και αποδοχή ενισχύουν την αυτογνωσία. Η Συναλλακτική Ανάλυση αναλύει αλληλεπιδράσεις μέσω των "εγώ", και στην Προσωποκεντρική θεραπεία η αυθεντικότητα και η αποδοχή βοηθούν στην αυτοεκπλήρωση.
Με όποια προσέγγιση κι αν εργαζόμαστε χρειάζεται να θυμόμαστε πάντα πως η θεραπευτική σχέση είναι σημαντική γιατί αποτελεί τον πυρήνα της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας και είναι καθοριστική για την αποτελεσματικότητα της, μιας και είναι αυτή που ενθαρρύνει την αμοιβαία κατανόηση και εμπιστοσύνη, οι οποίες είναι θεμελιώδεις για την πρόοδο του θεραπευόμενου. Την ίδια στιγμή του δίνει την ελευθερία να εξερευνήσει τα συναισθήματά του, τις σκέψεις και τις εσωτερικές του συγκρούσεις χωρίς φόβο κριτικής. Αυτή η σχέση βοηθά στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και της αυτογνωσίας, επιτρέποντας την προσωπική ανάπτυξη και την αλλαγή.
Σας ευχαριστώ
Adler, A. (1927). Understanding Human Nature. Hazelden.
Adler, A. (1931). What Life Could Mean to You. Hazelden.
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Prentice-Hall.
Bergin, A. E., & Garfield, S. L. (Eds.). (1994). Handbook of psychotherapy and behavior change (4th ed.). Wiley.
Berne, E. (1961). Transactional Analysis in Psychotherapy. Grove Press.
Berne, E. (1964). Games People Play: The Psychology of Human Relationships. Grove Press.
Bugental, J. F. T. (1976). The search for authenticity: An existential-analytic approach to psychotherapy. Holt, Rinehart & Winston.
Casement, P. (1991). On Learning from the Patient. Routledge.
Corey, G. (2017). Theory and practice of counseling and psychotherapy (10th ed.). Cengage Learning.
Dryden, W., & Mytton, J. (2015). The handbook of individual therapy (6th ed.). SAGE Publications.
Elliott, R., Watson, J., Greenberg, L. S., & Shapiro, F. (2013). Research on humanistic therapies: An overview. Journal of Humanistic Psychology, 53(4), 442-465.
Elliott, R., Watson, J., Goldman, R., & Greenberg, L. S. (2004). Learning emotion-focused therapy: The process-experiential approach to change. American Psychological Association.
Fredrickson, B. L. (2009). Positivity: Top-notch Research Reveals the 3 to 1 Ratio That Will Change Your Life. Crown Business.
Gabbard, G. O. (2004). Long-term psychodynamic psychotherapy: A basic text. American Psychiatric Publishing.
Gelso, C. J., & Carter, J. D. (2012). The role of the therapeutic relationship in psychotherapy: A review of the literature. Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training, 49(1), 65-73.
Goldenberg, H., & Goldenberg, I. (2012). Family therapy: An overview (8th ed.). Cengage Learning.
Kazdin, A. E. (2013). Behavior Modification in Applied Settings. Waveland Press.
Keyes, C. L. M., & Haidt, J. (2003). Flourishing: Positive psychology and the life well-lived. American Psychological Association.
Kraft, G. (2003). Adlerian Therapy: An Introduction. Sage Publications.
Mearns, D., & Thorne, B. (2007). Person-Centered Counselling in Action (3rd ed.). Sage Publications.
Mitchell, S. A., & Black, M. J. (1995). Freud and beyond: A history of modern psychoanalytic thought. Basic Books.
Minuchin, S. (1974). Families and family therapy. Harvard University Press.
Norcross, J. C., & Lambert, M. J. (2018). The therapeutic relationship in psychotherapy and counseling. In A. M. Kring, D. M. Johnson, S. L. Davison, & J. M. Neale (Eds.), Abnormal psychology (14th ed., pp. 557-584). Wiley.
Perls, F. S., Hefferline, R. F., & Goodman, P. (1951). Gestalt therapy: Excitement and growth in the human personality. Dell Publishing.
Prochaska, J. O., & Norcross, J. C. (2018). Systems of psychotherapy: A transtheoretical analysis (9th ed.). Cengage Learning.
Rogers, C. R. (1951). Client-Centered Therapy: Its Current Practice, Implications, and Theory. Houghton Mifflin.
Rogers, C. R. (1961). On Becoming a Person: A Therapist's View of Psychotherapy. Houghton Mifflin.
Ryff, C. D., & Singer, B. (2008). Know thyself and become what you are: A eudaimonic approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies, 9(1), 13-39.
Sandler, J., Dare, C., & Holder, A. (1992). The clinical unconscious: A psychoanalytic perspective. Routledge.
Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A Visionary New Understanding of Happiness and Well-being. Free Press.
Sills, C. (2002). Gestalt therapy: A guide to contemporary practice. Sage Publications.
Skinner, B. F. (1953). Science and Human Behavior. Free Press.
Spinelli, E. (2005). The interpreted world: An introduction to phenomenological psychology. Sage Publications.
Stewart, I., & Joines, V. (1987). TA Today: A New Introduction to Transactional Analysis. Lifespace Publishing.
Watts, R. E. (2004). Adlerian Therapy: A Practitioner’s Guide. American Psychological Association.
Wolpe, J. (1969). The Practice of Behavior Therapy. Pergamon Press.
Yalom, I. D. (1980). Existential psychotherapy. Basic Books.
